Niedziela: Judaizm na Podlasiu

Trasa: Jagłowo - Jasionowo - Dolistowo - Jaświły - Starowola - Kalinówka Kościelna - Knyszyn - Knyszyn Zamek - Tykocin - Knyszyn Zamek - Knyszyn - Jasionówka - Korycin - Chodorówka- - Suchowola - Karpowicze - Zabiele - Dolistowo - Dębowo. ( 130km )

Jagłowo - Dolistowo - 12km
Dolistowo - Knyszyn - 31km
Knyszyn - Tykocin - 16km
Tykocin - Korycin - 37km
Korycin - Suchowola - 16km
Suchowola - Dolistowo - 16km
Dolistowo - Jagłowo - 12km

W ten dzień chcemy zabrać Państwa w zapomniany już niestety świat byłych żydowskich  mieszkanców Podlasia.

Pierwszymi Żydami na ziemiach polskich byli kupcy przemierzający szlaki handlowe łączące zachodnią Europę ze Wschodem. W okresie
rozbicia dzielnicowego (XII-XIV w.) osadnicy żydowscy znaleźli się wśród licznych przybyszów z Zachodu (kolonizacja na prawie niemieckim). Byli wśród nich i tacy, którzy ratowali się ucieczką przed nasilającym się w wielu krajach Europy zachodniej antyjudaizmem i prześladowaniami ze strony chrześcijan. Znaleźli tu schronienie i dogodne warunki do pracy. Trudnili się głównie handlem, prowadzili działalność kredytową.

Pierwszymi zaś żydowskimi mieszkancami Podlasia była ludność napływająca z Mazowsza w XV wieku. W 1522 roku wojewoda tykociński Olbracht Gasztołd sprowadził do Tykocina dziewięć żydowskich rodzin, które założyły kahał i kirkut. Od tego czasu to właśnie Tykocin stał się centrum społeczności żydowskiej oraz największą gminą żydowską Podlasia.

Nastały złote czasy tykocińskiej społeczności. Stała się jedną z najbardziej prężnych wspólnot żydowskich, skupiając w swoich rękach handel i rzemiosło. Z upływem wieków jej liczebność rosła, osiągając połowę mieszkańców Tykocina. Wśród nich nie zabrakło wybitnych rabinów, autorów religijnych. To stąd pochodziła Rebeka Tykocińska – Riwka Tiktiner – autorka rozprawy „Meneket Riwka” o wychowaniu dzieci i o roli kobiety w ówczesnej społeczności żydowskiej, wydanej pośmiertnie w 1609 roku w Pradze.

Dzieje Tykocina są burzliwe. Kolejne wojny zostawiały po sobie trwałe ślady. W ruinę popadł miejscowy zamek, znany z czasów Potopu. Mimo to jeszcze w XVIII wieku wśród tykocińskich Żydów nie brakowało osób zamożnych, korzystających z przywilejów kolejnych właścicieli miasta. W czasie zaborów Tykocin zaczął tracić na znaczeniu wraz z przeniesieniem głównych szlaków komunikacyjnych i budową kolei warszawsko-petersburskiej, przecinającej Narew kilkadziesiąt kilometrów na południe, na wysokości miejscowości Uhowo i Łapy.

Tykocińscy Żydzi trwali jednak w swoim miasteczku. Cios gospodarczemu życiu żydowskiej wspólnoty zadały niespokojne lata 1919-1920. Mimo to, jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej, Żydzi stanowili 44 proc. mieszkańców Tykocina – prawie 2000 osób.

I to własnie do Tykocina chcemy Państwa zaprosić. Nie tylko w Tykocinie ale też niemal w każdym miasteczku nad Biebrzą żyli żydzi, wspomnieć można chociażby Goniądz, Suchowola czy też Sztabin. W niektorych z nich nie pozostał żaden ślad bytności żydów - Sztabin, w innym zaś syngoga przerobiona na sale gimnastyczną - Suchowola, czy tez resztki kirkutów - Suchowola czy tez Goniądz

Żydzi na Podlasie zostali sprowadzeni by rozwijać te ziemie, zajmowali sie głownie handlem i pracą jako robotnicy. Ich kultura nierazprzenikałą kulture Polaków, czesto następowała asymilacja ale stanowili obdrębność wyznaniową.Nie wszedzie ludność Polska lubiła żydów, przykładme są pogromy żydów w Goniądzu czy tez Jedwabne. szczególnie te drugie misteczko stało się synonimem zla jakiego dopuścili sie polscy mieszkancy tych ziem na żydach.

Tak jak na reszcie ziem polskich tutaj tez wiekszość żydow została zgładzona podczas II Wojny Światowej. Tykocińscy Żydzi zostali rozstrzelani w łopuchowym lesie obok miejscowości Zawady, zaś Ci co ostali pogrom trafili do getta w Białymstoku, a stamtąd do obozu koncentracyjnego Treblinka. Ocaleni po wojnie wyemigrowali do Izraela. 

Zwiedzanie rozpoczynamy od miejscowości Dolistowo Stare, znajduje sie tutaj urokliwy most na Biebrzy i zabytkowy klasyczystyczny kościół pod wezwanie św. Wawrzyńca z zabytkową dzwonnicą. We wsi znajduje się sklep i plaża nad Biebrzą. Wart uwagi jest tez drewniany krzyż na rozstaju dróg.

Kolejny przystanek to Knyszyn. Miasto Królewskie wybudowane na prawach Magdeburskich, w 1568r prawa miejskie od Zygmunta Augusta. Czasy te to złoty wiek miasta. powstają:ratusz na rynku, cerkiew prawosławną, łaźnie, budynek wagi, wybrukowano ulice.
Król Zygmunt August był w mieście najmniej 19 razy. W Knyszynie król chętnie wypoczywał, stąd władał Królestwem Polskim i Wielkim Księstwem Litewskim. Podpisał wiele dokumentów m.in. pierwszą w Polsce Ustawę Morską i Leśną. Król Zygmunt August zmarł w Knyszynie 7 lipca 1572 roku. Zdarzenie to na swoim obrazie uwiecznił Jan Matejko.

Społeczność żydowska posiadała w mieście synagogę. Pierwsza, drewniana, spłonęła w 1915 podczas pożaru miasta w trakcie odwrotu wojsk rosyjskich. Usytuowana była przy ulicy Tykockiej. Druga, już murowana, powstała w latach 20. XX wieku. Została wybudowana pomiędzy ul. Grodzieńską, a Starodworną. Po wkroczeniu wojsk radzieckich do miasta, bożnica została zdewastowana i przeznaczoina na magazyn pasz. W latach 1982–1986 została rozebrana.

W lipcu 1941 Niemcy utworzyli w Knyszynie getto dla ludności żydowskiej. Przebywało w nim ok. 2000 Żydów z Knyszyna, Trzciannego, Tykocina i Szczuczyna. Getto zostało zlikwidowane 2 listopada 1942. Większość osób wywieziono do obozu przejściowego w Białymstoku, a ponad 70 rozstrzelano na miejscu.. Po miejscowych żydach pozostały tylko resztki cmentarza.

25 sierpnia 1944 samoloty niemieckie zbombardowały i ostrzelały miasto.. W czasie nalotu zginęło 10 osób. Spłonęły cztery gospodarstwa

Do zabytków i pozostałości średniowieznej świetności miasta należą:

• teren części miasta, XVI,
  
• kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty, z1520, przebudowany w 1710,
• lamus plebański, drewn., pocz. XIX,
  
• Budynek szpitalny w Knyszynie ul. Grodzieńska 96 z,1910r.
• dom Klattów, ul. Kościelna 6, drewn., z 2 poł. XVIII,
  
• pozostałości parku dworskiego, z XVI,
  
• pomnik króla Zygmunta Augusta na rynku miejskim
• pozostałości założenia dworskiego z XVI w. (gdzie zmarł król Zygmunt August) przy ul. Białostockiej
• pozostałości kirkutu przy ul. Białostockiej
• cmentarz prawosławny z XIX w. (przy drodze do Krypna Kościelnego)
• cmentarz rzymskokatolicki z XIX wieku
• dom z XIX w. przy ul. Białostockiej – dawniej manufaktura tkacka, koszary, sąd, ostatnio internat
• drewniana kapliczka słupowa z rzeźbą św. Jana Nepomucena na ul. Grodzieńskiej

Jadac dalej dojeżdzamy do Knyszyn Zamek. Powstał, by karmić samego króla, potem był we władaniu największych polskich rodów. W koleje jego losu wpisani są włoscy patrycjusze, narodowy wieszcz i Polskie Linie Lotnicze Lot. Nie jest ani miastem, ani wsią. Na pewno nie jest też zwykłym miejscem.Obecnie w miejscowości znajduje sie stacja PKP skąd dogodnie można dojechać do Ełku lub Białegostoku.

Dalej jadąc docieramy do celu naszej wycieczki czyli miejscowości Tykocin (hebr.‏Tiktin, Tyktin, Tuktin, Tikoczin, Tykoczyn‎). Gmina miejsko-wiejska Tykocin, położone w Kotlinie Biebrzańskiej nad Narwią, na zachód od Białegostoku. W Tykocinie przebywali wielokrotnie królowie oraz książęta polscy. Historycznie Tykocin znajdował się na granicy Mazowsza i Podlasia. Początki Tykocina związane są z grodem mazowieckim, znajdującym się w odległości ok. 3 km na południe od obecnego miasta, którego pozostałości zachowane są w pobliżu wsi Sierki. Samo miasteczko przechodziło z rąk do rąk i było we władaniu miedzy innymi: Gasztołdów., Zygmunta Augusta, Stefana Czarnieckiego. To za czasów Zygmunta Augusta stał się centrum i siedzibą podlaskich dóbr królewskich. W tykocińskiej twierdzy został umieszczony arsenał Rzeczypospolitej, skarbiec (spoczywały tu między innymi słynne arrasy oraz biblioteka króla Zygmunta Augusta).Hetman Wielki Czarniecki odbudował zniszczony w czasie Potopu szwedzkiego zamek i umieścił w nim swój osobisty skarbiec, gromadząc w nim znaczne dobra, które uczyniły jego córki jedną z najlepszych partii w Rzeczypospolitej. Poprzez mariaże córek hetmana, Tykocin wraz ze starostwem stał się własnością Gryfitów Branickich. Braniccy utworzyli w miejscu starostwa hrabstwo tykocińskie.

Tykocin otrzymal prawa miejskie 28 czerwca 1425, na mocy prawa chełmskiego przez księcia mazowieckiego Janusza. Pierwsi zaś osadnicy żydowscy  pojawili sie już w 1522 roku. Było to dziesięć rodzin żydowskich z Grodna, sprowadzonych na zaproszenie Olbrachta Gasztolta w celu ożywienia handlu. W 1576 roku z ręki Stefana Batorego otrzymali oni prawo osadnictwa potwierdzone w roku 1633 przez Władysława IV. W 1800 roku mieszkańcy pochodzenia żydowskiego stanowili ok. 70% ludności miasta. Tuż przed II wojną światową udział ludności żydowskiej w liczącej 5000 osób populacji miasta wynosił 50%. W Tykocinie mieściła się druga co do wielkości (po krakowskiej) gmina żydowska w Polsce.

W Tykocinie i wokół niego pozostało pomad 100 zabytkow w tym tez kultury żydowskiej. Wśród nich należy wymienić:

• pomnik Stefana Czarnieckiego z 1763 roku – szacowany na drugi po kolumnie upamiętniającej narodziny króla Zygmunta I Starego najstarszy pomnik świecki w Polsce
• teren części miasta, XV – XVIII (barokowy Duży Rynek, pożydowski Mały Rynek)
• zespół klasztorny bernardynów (obecnie dom księży emerytów wraz z kaplica pw. św. Elżbiety, 1771–1790, klasztor, 1771–1790, dzwonnica-brama z ogrodzeniem, pocz. XIX w., zabudowania gospodarcze: dom mieszkalny, ok. XVIII w. i stodoła z XIX w., dawny ogród i dziedziniec, 2 poł. XVIII – XIX;)
• zespół klasztorny misjonarzy (kościół par. pw. Świętej Trójcy, dawny klasztor i seminarium, obecnie plebania, 1741–1750, spichlerz)
• synagoga „duża”, barokowa, obecnie Muzeum Kultury Żydowskiej, ul. Kozia 2,
• synagoga „mała” – dom talmudyczny, obecnie Muzeum Kultury Żydowskiej oraz Restauracja z Kuchnią Żydowską,
• cmentarz rzym.-kat., parafialny wraz z nagrobkami m.in. rodziny Glogerówwraz z otaczającym go murem
• cmentarz żydowski
• ruiny zamku króla Zygmunta II Augusta (obecnie w prywatnych rękach odbudowywane) i pozostałości fortyfikacji ziemnych, sprzed roku 1469
• alumnat wojskowy, pierwszy w Polsce dom żołnierzy-weteranów, z lat 1634–1638, obecnie dom wycieczkowy
• dawny szpital, ul. Jordyka/11 Listopada, z roku 1755 w południowo-wschodnim narożniku rynku
• liczne domy murowane i drewniane
• poczta, ul. 11 Listopada 36, po 1815 roku
• dworek administratora, rezydencja ekonomiczna, murowany, wzniesiony w połowie XVIII w. z inicjatywy Jana K. Branickiego,
• wiatrak koźlak, jeden z licznych na tych ziemiach wiatraków pozostawionych przez Holendrów,
• most drogowy na rzece Narwi, stalowy, k. XIX w., pocz. XX w., 1955

Miasto Tykocin rozsławiły obecnie filmy z serii "U Pana Boga". Warto wejść do jednej z kilku tutejszych restauracji i zjeść czy to danie z kuchni regionalnej czy też żydowskiej.

Podróż powrotną proponujemy przez miejscowości Korycin i Suchowola. Korycin to mała miejscowość nad zalewem Kumiałki. W 1671 roku uzyskał prawa miejskie na prawie chełmskim, ktore następnie odebrano mu w 1897roku. Obecnie to wieś z zachowanym  zabytkowym XVII-wieczny układem urbanistycznym. Przez wiesa przebiega droga krajowa 8. Oprocz wspomniałego układu urabistycznego we wsi z zabytków znajduje się neogotycki kościół Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Świętego z ażurowymi zwieńczeniami wież, zbudowany w latach 1899–1905 na miejscu wcześniejszego, Z tyłu plebanii znajdują się resztki XVIII-wiecznego parku,oprocz tego znajdują się resztki cmentarza żydowskiego z XIX wieku. W pobliskiej wsi Milewszczyzna na terenie byłego słowiańskiego grodziska z X i XIIw. znajduje się Park Kulturowy Korycin - Milewszczyzna. Atrakcja polecana w szczególności dzieciom.

W Korycinie odbywają sie Ogólnopolskie Dni Truskawki, Dni Korycina oraz Półmaraton Korycin-Janów -Korycin. Nad Zalewem znajduje sie plaża oraz kilka barów i parasoli. Korycin słynie w Polsce z produkcji przez lokalnych rolników certyfikowanego Sera Korycińskiego. Do atrakcji należy też wymienić pomnik Pani Truskawki ktory znajduje sie na korycińskim rynku.

W drodze powrotnej pomiedzy Korycinem a Suchowolą znajduje sie wieś Chodorowka Nowa. Znajduje sie w niej jedna z najstarszych metropolii cmentarnych na Podlasiu założona w 1617 roku.

Suchowola to miasto w ktorym obok siebie mieszkała ludność żydowska, tatarska i polska.W centrum znajduje się głaz z informacją o nadaniu miastu środka Europy, obok znajduje sie stalowy Łuk papieski o ażurowej konstrukcji – element ołtarza polowego na lotnisku Krywlany w Białymstoku w czasie wizyty papieża Jana Pawła II w 1991r. Kościół to klasycystyczny kościół parafialny pw. św. Piotra i Pawła,1884-1885 (wcześniej w tym miejscu stał ufundowany przez Zygmunta Augusta kościół drewniany o tej samej nazwie. Obok kościoła znajduje sie symboliczny grób ks. Popiełuszki. Po ludności żydowskiej niestety nie pozostało wiele, drewniana Wielka Synagoga splonęła podczas II Wojny Światowej. Pozostała Bóżnica oraz resztki kirkutu przy drodze wyjazdowej na Augustów. Podczas II Wojny światowej w Suchowoli istniało getto, ktore następnie zostało zlikwidowane, a żydzi zostali skierowani wpierw do Grodna, a potem do obozu zagłady Treblinka.

Dalsza droga prowadzi przez Karpowicze gdzie są pozostałości dworu, tj. bramy wjazdowej, kilku budynków i samego dworu w formie fundamentów.W Karpowiczach znajduje sie też piękny zalew nad Bzozówką - dogodne miejsce do wypoczynku i kąpieli.Dalsza droga prowadzi przez Dolistowo, Jasionowo i Dębowo.