Środa: Śladami Karola Brzostowskiego, czyli Rzeczpospolita Sztabińska

Trasa: Jagłowo - Sosnowo - Huta - Cisów - Kryłatka - Krasnybór - Jastrzebna I - Stara Kamienna - Kamienna Nowa - Kamienna Stara - Trzy Rzeczki - Zwierzyniec Wielki - Maławista - Domuraty - Sztabin - Jaminy - Mogilnice - Jagłowo. ( 77km )

Jagłowo - Sosnowo- 14km
Sosnowo - Huta - 6km
Huta - Krasnybór -11km
Krasnybór - Ostrowie Biebrzańskie - 5,5km
Ostrowie Biebrzańskie - Kamienna Nowa - 4.5km
Kamienna Nowa - Kamienna Stara - 3km
Kamienna Stara - Trzy Rzeczki - 10km
Trzy Rzeczki - Zwierzyniec - 4km
Zwierzyniec Wielki - Domuraty - 5km
Domuraty - Sztabin - 3.5km
Sztabin - Jaminy - 6km
Jaminy - Jagłowo - 11km

       Karol Brzostowski, wybitny działacz gospodarczo-społeczny ziemi białostockiej w pierwszej połowie XIX wieku osiadł na stałe w Cisowie w 1819 roku. Ubogie i zadłużone dobra sztabińskie, które otrzymał w spadku po rodzicach, pragnął zamienić w kwitnący ośrodek gospodarstwa wiejskiego. Odtąd ziemie te stały się terenem wytrwałych starań K. Brzostowskiego zmierzających do odnowy gospodarczej majątku i wydźwignięcia ludności chłopskiej z nędzy i upośledzenia społecznego. W tych poczynaniach kierował się zasadą – praca jest dobrobytem i szczęściem ludzi – którą stosował wobec siebie i innych.

       Realizację swoich zamierzeń rozpoczął od przeprowadzania reform gospodarczych i społecznych. W początkowych, szczególnie trudnych latach gospodarowania zniósł pańszczyznę i oddał chłopom ziemię w dzierżawę. Wprowadził w gospodarstwach chłopskich przymusową, płodozmienną uprawę roli stosując system czterozmianowy. Stosowanie płodozmianu było jeszcze mało rozpowszechnione w Polsce. Płodozmienną uprawę roli stosowali jedynie postępowi gospodarze. Obok tradycyjnie uprawianych zbóż wprowadził nowe uprawy roślin a zwłaszcza roślin przemysłowych. Zwiększona produkcja rolna pozwoliła mu na uruchomienie browaru i gorzelni w Cisowie. Chłopi widząc, że działalność Brzostowskiego przynosi im również duże korzyści, włączyli się czynnie do realizacji jego planów gospodarczych.

      Obok reform gospodarczych drugim czynnikiem inspirującym intensyfikację rolną było podjęte przez K. Brzostowskiego uprzemysławianie gospodarstwa wiejskiego. Jego duże umiejętności organizacyjne i techniczne pogłębiane ciągle studiowaniem fachowej literatury z zakresu hutnictwa szklanego i metalowego umożliwiły mu rozpoczęcie budowy zakładów przemysłowych. W 1819 roku została zbudowana manufaktura szklana, a w 1825 r. – odlewnia i wytwórnia maszyn rolniczych. Zostały one zlokalizowane na terenach, na których powstała później osada fabryczna zwana Hutą Sztabińską. W obrębie Cisowa stopniowo powstawały zakłady usługowe jak cegielnia, tartak, garbarnia i inne. Manufaktura szklana produkowała naczynia stołowe, laboratoryjne i aptekarskie. Wytwórnia maszyn i narzędzi rolniczych nastawiona była na produkcję maszyn jak młocarnie, sieczkarnia, siewniki i inne. Wykonywano tu odlewy pomników, nagrobków, ozdobne statuetki oraz naczynia użytku domowego. Zakłady zatrudniały miejscowych chłopów bezpośrednio w produkcji lub przy pracach pomocniczych stwarzając im dodatkowe źródło zarobku. Zastosowanie ulepszonych narzędzi i maszyn rolniczych do uprawy roli wpłynęło na wzrost wydajności i globalnej produkcji rolnej w gospodarstwach chłopskich. Po nasyceniu maszynami i narzędziami dworu i miejscowych chłopów zakłady realizowały zamówienia mieszkańców Królestwa Polskiego a nawet Rosji. Zyskały one duży popyt dzięki doskonałemu funkcjonowaniu. K. Brzostowski jako pierwszy w Polsce zainstalował telegraf, który połączył dwór w Cisowie z zakładami przemysłowymi w Hucie Sztabińskiej.

       Wraz z wprowadzeniem kultury rolnej w gospodarstwach chłopskich zwalczał Brzostowski rozpowszechnione na tym terenie zjawiska społeczne jakimi były alkoholizm, analfabetyzm, marnotrawstwo czasu i inne. Wprowadził obowiązek nauki czytania i pisania, któremu głównie podlegała młodzież, a często i osoby dorosłe. Za łamanie ustanowionych przepisów w dobrach sztabińskich karano mandatami pieniężnymi. Pieniądze z mandatów napływały do specjalnie utworzonej „karbonki” czyli kasy wiejskiej i przeznaczone były na opłacanie nauczycieli, na bezpłatną pomoc lekarską i zapomogi inwalidom. Chłopom dotkniętym klęską nieurodzaju lub pożaru Brzostowski udzielał niejednokrotnie zapomóg i pożyczek z kasy dworskiej.

      Uwieńczeniem jego reformatorskiej działalności były postanowienia testamentowe, w myśl których chłopi otrzymali na własność dzierżawioną ziemięwraz z budynkami gospodarczymi. Testament zabezpeczał chłopom prawo dalszego zatrudniania ich w zakładach przemysłowych oraz zobowiązywał miejscową ludność do zachowania ustalonego porządku w zakresie oświaty i kultury rolnej.

     O rezultatach działalności K. Brzostowskiego współcześni mu tak pisali: „…te środki wynajdywane z prawdziwą miłością dla ludu z czasem dokazały, że dziś w Szatbinie większa część ludności umie czytać i pisać, mało jest pijaństwa, a żebractwa wcale nie ma”. W kilka lat po śmierci Brzostowskiego zakłady przemysłowe uległy ruinie, upadła też wprowadzona wysoka kultura rolna.

Jest to tylko krótka charakterystyka działalności tego wspaniałego reformatora.Więcej informacji można uzyskać w Sztabinie w Izbie regionalnej, obok której stoi popiersie Karola Brzostowskiego.

 Wyjeżdzając z Jagłowa należy kierować się w kierunku Augustowa, w miejscowości Kopiec skręcamy w prawo w kierunku miejscowości Huta, Po drodze po prawej stronie mijamy Wioskę Darów Lasu.

Huta Sztabińska swa nazwę zawdzięcza wybudowanej tutaj Hucie Szkła, a potem jeszcze żelaża z rud darniowych Biebrzy. Niestety z huty zostały tylko fundamenty, na których wybudowano szkołę. a o świetności tego miejsca stanowią liczne znajdywane fragmenty wyrobów hutniczych na pobliskich polach, obecnie Kaplica p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej należąca do Parafii św. Jakuba Apostoła w Sztabinie. Weybudowana jako szkoła podstawowa w latach 30 - tych XX w. Użytkowana do celów oświatowych do 1997 r., następnie była w niej biblioteka i świetlica wiejska.

Jadąc dalej w miejscowości Podisuwek mijamy po lewej stronie dworek Karola Brzostowskiego. To stąd zarządzał swoimi włościami, to tutaj był pierwszy telegraf do pobliskiej Huty, pierwszy na terenie Polski.Niestety dworek jest w rękach prywatnych i nie jest udostępniany zwiedzającym.Przejezdzając drogę krajową kierujemy sie drogowskazem na Kryłatke. W samej miejscowości pomnik. Po minięciu Kryłatki, kolejny przytanek to Kransybór z piękną  Cerkiew Bazylianów (obecnie kosciół katolicki) - najstarsza murowana świątynia na Podlasiu i pięknymi widokami na łąki. Na pobliskim cmentarzu kościół sw. Rocha, pomnik Wiktorii Wierzbickiej-Rymaszewskiej, (ukochanej Karola Brzostowskiego), mogiłę powstańców Styczniowych.  Jadąc dalej w kierunku Lipska, za przejazdem kolejowym, skręci nalezy w prawo i jechac wzdłuż torów kolejowych w kierunku Biebrzy.  Na samej Biebrzy są dwa mosty kolejowy i drogowy,a pod nimi wygodne miejsce do kąpieli i biwakowania podczas spływu. Za mostami po prawej stronie Biebrzy na wzgórzu jest letnia baza ZHP. Po lewej stronie na zakręcie znajduje się jeden z licznych tutaj bunkrów Linii Mołotowa. Ten akurat miał za zadanie bronić przeprawy przez rzekę. Nost ten znajduje się na tzw płycie Kransoborskiej.Jadac dalej dociera się do Kaiennej Nowej. gdzie warte zwiedzenia są kolejne schrony bojowe Linii Mołotowa, dworzek kolejowy wybudowany przez Armię Carską  w 2 połowie XIXw. Był ona na lini tzw koleji zaniemieńskiej.Obecnie wraz z Ostrowiem Biebrzańskim stanowi przystanek kolejowy w ruchu lokalnym na linii Helsinki- Tallin- Trakiszki- Suwałki- Augustów-Białystok - Warszawa. W kolejnej wsi - Kamiennej Starej warto zobaczyć Kościół Świętej Anny w Kamienna Stara. Jest on najstarszym obiektem  katolickim na Podlasiu i ukazuje kunszt architektoniczny byłych mieszkańców tych ziem.

Kolejna miejscowośc na trasie i zarazem przystanek to miejscowość Trzyrzeczki. Warto zatrzymać się tam na dłużdzą chwile i przeście się do pobliskiego Terenowego Ośrodka BPN.  Jest to była leśniczówka, która najduje się on na  terenie leśnym w Uroczysku Trzyrzeczki. Bedac na terenie leśniczówki można dzięki uprzejmości właściceli obejrzeć w zagrodzie zwierzęta : sarny i dziki. Warto też przejść się Ściezką Edukacyjną Las, która jest w formie petli. zaczyna się i kończy przy ośrodku, zajmuje to około 4 godziny spaceru.

Kolejna miejscowośc na trasie to Zwierzyniec Wielki. Na jednej z posesji na rozstaju dróg sti piękny, drewniany krzyż z metalowym, kowalskim zwięczeniem. Za Wikipedią: Zwierzyniec Wielki – wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie sokólskim, w gminie Dąbrowa Białostocka. Wieś królewska ekonomii grodzieńskiej położona była w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego. We wsi kościół murowany  Rzymskokatolicki pw. NMP Królowej Polski. Znajduje się też we wsi Agenda Pocztowa.Na końcu wsi, na kolejnym rozstaju dróg obok polnego krzyża należy się kierować w kierunku miejscowośći Domuraty.

We wsi i kolonii znajduje się 7 schronow z Linii Mołotow, zas w centrum wsi zmajduje sie jedna z kilku pozostałych karawaka nad Biebrzą. Domuraty była to jedna z kilku tylko wsi szlacheckich nad Biebrzą. Dalsza droga prowadzi przez drogę krajową nr 8 i most drogowy na Biebrzy do miejscowości Sztabin.Przed samą miejscowością piękny widok na nadbiebrzańskie łąki i zakola rzeki.

Miejscowość Sztabin to drugie co do ważności miejsce związane z Hrabią Brzostowskim, to tutaj. Dobra Stabinis bo tak z litewskiego nazywa się Sztabin zostały nadane przez Aleksandra Jagiellończyka  rodzinie Chreptowiczów. Pierwotnie wieś założona przez nich w miejscu brodu na trasie Augustów - Knyszyn nazywała się Osinki.   W 1627 r. z fundacji Adam Chreptowicza zbudowano tu cerkiew unicką, która stanęła w miejscu kaplicy prawosławnej ufundowanej w 1513 roku przez Teodora Chreptowicza. Około 1656 roku cerkiew tę przemianowano na kościół rzymskokatolicki

Nazwa Sztabin została wprowadzona w 1760 roku przez Joachima Chreptowicza, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wyznaczył on trójkątny rynek i sieć ulic. Osada stała się głównym centrum handlowym dóbr krasnoborskich (Chreptowiczów, a później Brzostowskich). Pod koniec XVII wieku zaczęła przekształcać się w ośrodek miejski. W 1766 roku Sztabin uzyskał przywilej królewski na targi i jarmarki.Miasto te obrał za centrum swoich włości Karol Brzostkowski.  W latach dwudziestych XIX wieku założył on tzw. rzeczpospolitą sztabińską. Uwolnił chłopów od pańszczyzny, założył szkołę i wprowadził w swoich dobrach obowiązkowe bezpłatne nauczanie, unowocześnił rolnictwo (wprowadził płodozmian i nowe narzędzia), wybudował szpital, do którego sprowadził lekarza, wprowadził kodeks karny, założył kasę oszczędnościową i pożyczkową. Wybudował hutę szkła, cegielnię, tartak, fabrykę wyrobów żeliwnych (wybudował piec do przetapiania rudy darniowej), doprowadzając upadający majątek do rozkwitu. Dzięki niemu w 1895 roku powstała parafia, zbudowano także przystań na Biebrzy.

Po śmierci (1854) przekazał swoje dobra chłopom w wieczystą dzierżawę, jednak władze rosyjskie unieważniły jego testament. Sztabin powoli tracił na znaczeniu i w 1897 został pozbawiony praw miejskich. Obecnie po reformatorze zostały nikłe ślady, te które pozostały udało się zebrać lokalnemu hidtorykowi i wraz z innymi miejscowymi eksponatami utworzył izbę regionalną w centrum miasta, obok kościoła. Na pobliskim skwerze znajduje się tez popiersie Karola Brzostowskiego, a na pobliskim cmentarzu znajduje się kilka pomników z odlewów huty sztabińskiej. Do zabytków można tez zaliczyc szczątki kirkutu - żydowskiego cmentarza. We wsi znajduje sie wyzej wspomniany kościól, cmentarz, szkoła, placówka zdrowia, liczne sklepy, bank oraz restauracja i i punkt informacji turystycznej oraz władze gminy Sztabin.Na końcu ulicy Rybackiej znajduje się miejsce biwakowe, z pomostem i dobrym zejściem do Biebrzy. Z tego miejsca są organizowane spłwy kajakowe i opuszczane tratwy do Biebrzy.

Dalsza podroż to droga wzdłóz doliny Biebrzy w kierunku zachodnim. Po drodze miejscowość Czarniewo, była wieś królewska ekonomii grodzieńskiej. w wsi istniał most na Biebrzy, pozostała tylko droga dojazdowa z dwóch strony rzeki oraz umocnienie brzegu. W wsi znajduje się granitowy głaz z żelaznym krzyżem upamiętniający zbrojne starcie oddziału Polskiej Organizacji Wojskowej z Niemcami w czerwcu 1919 r. W okolicach Czarniewa istnieje tez słynna Góra Pobojna, na której to ponoć hrabia Karol Brzostowski wyznał swa miłośc Wiktorii Wierzbickiej-Rymaszewskiej.

BIBLIOGRAFIA:

Bartyś J., Geneza Testamentu K. Brzostowskiego, Rocznik Białostocki t. VIII Białystok 1968

Pietrusiński L., Krasnybór czyli Sztabin i Karol hr. Brzostowski, Warszawa 1860

Polski Słownik Biograficzny